Umuman olganda, xalqaro va ichki migratsiya oqimlarimurakkablik va ularning ko‘lami jihatidan ham oshibbormoqda.Hususan, xalqaro migratsiya holatida muxojirlaroqimi sonini o‘lchash kelib chiqadigan mamlakatlar yoki birnechta xorijiy davlatlarni qamrab oladigan doimiy oqimlaro‘rtasidagi ko‘plab oqimlarni hisobga olishni talab qilishimumkin.Xalqaro migratsiya ko‘p millatli, ko‘p oqimli va ko‘ptilli jamiyatlarning shakllanishiga olib keladigan xilma-xilliknikuchaytiradi. Migrantlarni ro‘yxatga olishni rejalashtirish vaamalga oshirishda, shuningdek, ularning tavsiflari va belgilariniro‘yxatdan o‘tkazish uchun konsepsiyalarni ishlab chiqishdamamlakatning milliy huquqiy asoslari va o‘ziga xos bo‘lganshartlari etiborga olinishi kerak.

      2020-yilda aholini ro‘yxatga olishjarayonini o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar asosiy migratsiyabelgilari: tug‘ilgan mamlakati, fuqarolik mamlakati, avvalgiyashash joyi, kelish vaqti va migratsiya sababi, shuningdek, turlihil boshqa ichki migratsiya malumotlari bo‘yicha malumotto‘plash bo‘yicha keng qamrovli qo‘llanma bo‘lib xizmat qilibkelmoqda. Bunda mamlakatlar ro‘yxatga olish ma‘lumotlariniso‘rovnomalar, registrlar yoki boshqa manbalardan foydalanganholda to‘plagani muhim ekanligi hisoblanmaydi.

      Ro‘yxatga olish doirasida migratsiya nuqtai nazaridan ikkixil jihat ajralishi mumkin:

a) Xalqaro  migrantlar va xalqaro migratsiya nuqtai nazaridanmanfaatdor bo‘lgan boshqa guruhalrning soni va kelibchiqadigan oqimlarini xalqaro oqimlarning vaqtinchalik vageografik xususiyatlari haqida ma‘lumot bilan o‘lchash;

b) Ichki migrantlarning soni va bundan tashqari oqimlarningvaqtinchalik va geografik xususiyatlari haqida ma‘umotbilan o‘lchash.

 Aholini ro‘yxatga olish doirasida mamlakatda doimiy yashashjoyiga ega bo‘lgan va shaxslar sonidan odatda xalqaromigratsiya nuqtai nazaridan ikkita aholi guruhi ajratiladi: chetelda tug‘ilganlar va xorijliklar.

a) Chet elda tug‘ilganlar: bunda tug‘ilgan joyi boshqamamlakat hududida joylashgan shaxslar guruhi haqida gapketmoqda. Ushbu guruh o‘z hayotida kamida bir martako‘chib kelgan va ro‘yxatga olish vaqtida tug‘ilganmamlakatida yashaydigan xalqaro migrantlar soniga moskeladi. Mamlakatda tug‘ilgan shaxslar “mahalliy aholi” debta‘riflanadi.

b) Chet elliklar: bunda ushbu mamlakat fuqaroligiga egabo‘lgan va boshqa mamlakat fuqarosi bo‘lgan yokifuqaroligi bo‘lmagan shaxslar guruhi haqida gap ketmoqda. Chet elliklarning asosiy qismini chet elda tug‘ilganshaxslar tashkil etadi. Biroq, fuqarolik masalalarini tartibgasoluvchi ayrim mamlakatlar qonunlaridan kelib chiqib, mamlakatda tug‘ilgan chet elliklarning ayrim farzandlariqonunga muvofiq chet elliklar sifatida tasniflanishimumkin; boshqa hollarda ular avtomatik ravishda boshqamamlakat fuqaroligini olish huquqiga ega bo‘lishi mumkinva ular “mahalliy aholi”deb qaraladi va chet elliklartoifasiga ham kiritilmaydi. Mamlakat fuqaroligiga egabo‘lgan shaxslar “fuqarolar” deb ta‘riflanadi.

     Fuqarolikni berish mezoni tug‘ilgan davlat (yer tamoyili- jus soli) tamoyilida bo‘lgan mamlakatlarda kelib chiqishi maxalliyxorijiy bo‘lgan shaxslar bo‘yicha fuqarolikni olish to‘g‘risidagima‘lumot yordamida ajratilishi mumkin emas.

     “Tug‘ilgan davlat”, “fuqarolik davlati” va“ota-onalartug‘ilgan davlat” kabi o‘zgaruvchilarni birgalikda qo‘llashyordamida turli hil tahliliy tasniflar qurilishi mumkin. Tegishlicha tug‘ilgan fuqarolik joyi va tug‘ilgan joyi ota-onasitug‘ilgan joyi fuqarolik joyi mezonlaridan foydalanib bino bo‘lgan tasniflar, ayniqsa, muhim sanaladi, zotan ular xalqaromigratsiya nuqtai nazaridan qiziqish hosil bo‘lgan aholiningturli guruhlarini aniqlashga imkon beradi. 

     Xalqaro chegaralar bilan bog‘liq barcha belgilarga ko‘ra(tug‘ilgan davlat, ota-ona tug‘ilgan davlat, fuqarolik davlati, oldingi joriy yashash manzili bo‘lgan davlat) ro‘yxatga olishvaqtida mavjud bo‘lgan chegaralar hisobga olinishi zarur. Agar chegaralar o‘zgarishi ro‘y bergan bo‘lsa va natijada shaxstug‘ilgan vaqtdan buyon tug‘ilgan davlati belgilanishi o‘zgarsa, ehtimol, bu o‘zgarishlarga tuzatish kiritish va shaxs tug‘ilganjoriy davlat ro‘yxatidan o‘tishi maqsadi bilan amalga oshirishlozim. Bu ilgari mavjud bo‘lgan mamlakatning qulashinatijasida tashkil topgan davlatlarda muhim oqibatlarga egabo‘lishi mumkin, boisi, sobiq mamlakat chegaralarida ko‘chibyurgan ko‘plab shaxslar, agar ularning tug‘ilgan davlati yokiular ilgari istiqomat qilgan davlat hisobiga olinsa, ayni davrdaxalqaro migrantlar deb hisoblanishi mumkin. Shundan kelibchiqib, mazkur mamlakatlar bo‘yicha ma‘lumotlarinterpretatsiyasiga, xususan, bu ikki belgiga muvofiq, alohidaahamyat qaratish zarur.

  Tug‘ilgan davlati to‘g‘risidagi ma‘lumot xalqaro migratsiyatahlili uchun juda muhim(ichki migratsiya ko‘rsatkichi sifatidadavlatlarga mamlakat ichida tug‘ilgan joyi to‘g‘risida ma‘lumotto‘plashga to‘g‘ri kelishi mumkin).

  Xalqaro taqqoslashni amalga oshirish maqsadida, shuningdek, ichki ehtiyojlarni qondirish uchun tug‘ilgan davlati to‘g‘risidagima‘lumot ro‘yxatga olish vaqtidagi xalqaro chegaralarni hisobgaolgan holda to‘planishi kerak. Bu belgi bo‘yicha ma‘lumotimkon qadar batafsilroq darajada to‘planishi va kodlashtirilishinitavsiya qilinadi.Chet elda tug‘ilgan shaxslarga keladiganbo‘lsak, muayyan tug‘ilgan davlatlar to‘g‘risida ma‘lumotyig‘ish, BMT ning statistika bo‘limi tomonidan nashr qilinganklassifikatsiyada mavjud bo‘lgan uch xonali xarfli koddanfoydalangan holda ularning klassifikatsiyasiga imkon berishtavsiya qilinadi. Ro‘yxatga olish o‘tkazilayotgan davlatdanboshqa davlatda dunyoga kelgan va tug‘ilgan davlatini ko‘rsataolmaydigan respondetlarga to‘xtaladigan bo‘lsak, ular haqidaeng kamida bu davlat joylashgan hudud yoki qit‘a to‘g‘risidama‘lumot to‘plash lozim.

Urgut tumani statistika boʻlimi boshligʻi

D. Tursunqulov